Làm nỏ ở Mường Bi

Hồi còn trẻ con lê la chân đất mà có được khẩu súng cao su chạc ổi đã là niềm mơ ước lớn rồi chứ đừng nói đến nỏ. Nỏ – giấc mơ xa vời của lũ trẻ miền xuôi. Sau này trong những dịp đi miền núi mới thấy nỏ thật sự. Cầm chiếc nỏ trên tay trông đơn sơ giản dị, nhưng để làm được một chiếc nỏ tốt thì lại là cả một câu chuyện dài. Trong dịp vào Mường Bi một phần bí quyết làm nỏ đã được hé lộ.

Một trong những thành phần quan trọng nhất của nỏ là cánh nỏ. Cánh là trái tim của nỏ, tất cả sức mạnh của nỏ đều hội tụ nơi đây. Bởi vậy muốn nỏ có tầm bắn xa, lực bắn mạnh thì việc chọn tre làm cánh nỏ là cực kỳ quan trọng. Loại tre tốt nhất là luồng pạ ná trồng lâu năm. (tối thiểu cũng phải từ 7 đến 8 năm). Việc kiếm tìm được cây luồng pạ ná ưng ý cũng chẳng dễ chút nào. Người làm nỏ mang dao đi lên những quả đồi cao tìm bụi luồng mọc ở đỉnh. Chỉ có luồng mọc trên đỉnh đồi mới đủ độ săn và sức bật để làm cánh nỏ, còn luồng trồng những nơi đất thấp thì chỉ dùng làm nỏ lưu niệm mà thôi. Chọn cây luồng già lâu năm thân mốc hoa mọc ở giữa bụi (Luồng mọc giữa bụi thân thẳng tắp không cong mới làm cánh nỏ được). Hạ cây luồng đó xuống, chặt lấy đoạn gốc có những đốt đều nhau đem về làm cánh nỏ.

 Lá thé, cánh nỏ, sợi gai, dây nỏ mới se, dây nỏ sau khi tuốt lá thé, lá dứa dại và phôi tre vót tên.

Cánh nỏ thông thường có sải khoảng 1,2 m tương ứng với đoạn tre dài khoảng 5 đến 6 đốt. Còn nếu kiếm được đoạn tre già lâu năm có thể làm được những cánh nỏ có sải lên đến 1,4m hoặc hơn. Tre lâu năm hội đủ những tiêu chuẩn như vậy thường rất hiếm, nhưng nếu có sẽ làm được cánh nỏ quý có lực bắn mạnh và tầm bắn xa. Tre chặt về đem làm thành cánh nỏ và để lên gác bếp hun khói cho khô tự nhiên, trong quá trình hun tuyệt đối không để bất cứ vật gì đè lên hay chèn ép làm cong vênh cánh nỏ. Thế tạm gọi là xong công đoạn làm cánh.

Tiếp đến là việc làm thân. Hiện nay thân nỏ được làm bằng đủ các loại gỗ, nhưng dùng gỗ cây hồng bì hoặc cây làm đam là tốt nhất. Gỗ hai loại cây này rắn chắc, ít cong vênh, dai và không giòn rất thích hợp làm thân nỏ. Cưa lấy đoạn gỗ không có mắt, thẳng thớ không sâu mọt để vài tháng cho gỗ khô kiệt tự nhiên là có thể xẻ ra làm thân nỏ được.

Thân nỏ chuẩn có độ dài bằng ba phần tư cánh nỏ. Cách tính phổ thông ở Mường Bi là lấy một đoạn que có độ dài bằng 14 cánh nỏ làm chuẩn. Đo từ đầu thân nỏ xuống một khoảng bằng 43 que chuẩn là chỗ xẻ rãnh ngang lên dây. Sau đó chia 3 độ dài từ đầu thân nỏ đến rãnh ngang lên dây thì điểm 13 tính từ đầu mũi xuống là chỗ khoét thân tra cánh nỏ. Điểm 13 tính từ chỗ rãnh lên dây ngược lên là điểm bắt đầu xẻ rãnh dọc theo giữa thân nỏ lên mũi làm chỗ đặt tên. Chỗ xẻ rãnh ngang lên dây thường được khảm bằng một miếng sừng hay xương thú vừa làm duyên cho nỏ vừa có tác dụng làm rãnh khỏi bị mòn và dây nỏ đỡ sờn trong quá trình sử dụng lâu dài.

Sau khi đã chuẩn bị cánh và thân nỏ xong ta tiến hành khoét lỗ tra cánh nỏ vào thân. Việc khoét lỗ tra cánh nỏ rất cần đến sự kiên trì, khéo tay và có kinh nghiệm. Mỗi hôm khoét dần một ít, vừa khoét vừa tra cánh vào chỉnh thử dần từng tí một đến khi được thì thôi. Người nào nôn nóng muốn xong nhanh dễ làm nứt vỡ thân nỏ, hoặc khoét lệch hay khoét rộng quá làm ảnh hưởng đến độ chính xác và thẩm mỹ của nỏ về sau.Cánh nỏ tra xong thì hình hài của nỏ đã tương đối được định hình. Người làm ngắm chỉnh nỏ cho cân, điều chỉnh độ nghiêng giữa cánh và thân nỏ sao cho hợp lý rồi tạo chỗ vào dây ở hai đầu cánh nỏ (Việc chỉnh độ nghiêng cánh nỏ có ảnh hưởng rất lớn đến tầm bắn của nỏ, làm cho mũi tên có chiều hướng "ăn" lên hay "ăn" xuống trong khi bắn). Xong xuôi ta tiến hành làm lẫy.

Lẫy nỏ khá dài và mảnh làm bằng cật tre già được chốt vào thân nỏ và có thể quay quanh chốt linh hoạt. Khi không bắn gập ngược lẫy lên phía trên thì chuôi lẫy chạm vào tới cánh nỏ là vừa (Biến tấu của lẫy nỏ là cò, nhưng kiểu này về mặt tạo hình nói chung không đẹp bằng làm lẫy). Hình dáng của cây nỏ đến lúc này đã được định hình, giờ là lúc chuyển sang se dây cho nỏ.

Se dây nỏ

Dây nỏ ở Mường Bi làm bằng sợi gai (Cây gai tước ra lấy vỏ, đem ngâm lấy phần sợi trắng). Sợi gai được nối với nhau cho đủ độ dài rồi đem se làm dây nỏ. Nhưng nếu chỉ như vậy thì chưa tạo cho dây đủ độ săn cần thiết. Để dây nỏ săn và bền hơn người ta đem căng dây nỏ lên rồi dùng lá thé tuốt dây (Thé là một loại cây dại mọc rất nhiều ở miền núi). Tuốt đi tuốt lại nhiều lần nhựa lá thé ngấm vào làm dây nỏ săn lại ngả màu đen sẫm. Điều ghi nhớ là nỏ thường ngày khi không sử dụng thì không được lên dây, mục đích là giữ cho dây và cánh nỏ có sức căng bật mạnh nhất khi cần dùng. Chỉ khi nào đi săn thì dây nỏ mới được lên mà thôi.

Lắp dây nỏ vào cánh nỏ – Lên dây nỏ

Vò lá thé

Nỏ làm xong rồi thì chuyển sang vót tên. Hóp già hoặc lành hanh chặt về để khô tự nhiên, chọn những đốt thẳng có độ dài vừa phải chẻ thành những thanh nhỏ làm phôi tên. Tên thường có độ dài bằng khoảng từ đầu thân nỏ đến rãnh lên dây. Vót tên cho nỏ cũng có những bí quyết riêng đặc sắc, tuỳ theo cách bắn của từng người mà có cách vót tên riêng cho phù hợp. Thường thì thiết diện tên giống hình giọt nước, sau khi vót thân tên xong người vót vuốt nhẹ tay dọc thân tên kiểm tra độ nhẵn, độ đồng đều của tên rồi đưa lên ngắm xem thân tên đã thẳng chưa. Nếu tên chưa thẳng thì dúi thân tên vào lớp tro nóng trong bếp đợi một lát rồi rút nhanh ra nắm cho thật thẳng thì thôi. Chỉnh thân tên xong ta tiến hành vát đầu mũi tên. Đầu mũi tên vát xéo ba cạnh, có nơi vát nhọn có nơi vát tù (Ở Mường Bi đầu mũi tên thường là vát tù).

Vót tên Nỏ

Vát đầu tên

Muốn tên bay xa và chính xác ta phải làm cánh cho tên. Ra rừng cắt lá rứa dại (địa phương gọi là lá wé) về phơi khô, khi dùng đem ép phẳng, cắt vát hình thoi rồi lấy mũi dao tách nhẹ một khe gần cuối thân mũi tên, lựa đưa mảnh lá vào cho cân đối là xong. Các mũi tên vót xong phải thẳng nhẵn, cân đối và đồng đều về kích thước cùng trọng lượng của tên.

 Các nguyên liệu làm tên

Cắt lá dứa làm cánh tên

Săn thú lớn đã có súng kíp, còn nỏ thường chỉ để săn thú nhỏ mà thôi. Bởi thế lên tên thường không tẩm thuốc, chỉ khi bắn thú lớn vừa thì mới tẩm thuốc vào tên. Có một điều độc đáo là tên vót bằng các thanh tre lấy từ thân điếu cày dùng lâu năm đã lên nước cũng như là được tẩm thuốc vậy (Xem bài lan man điếu Mường).

Nỏ ở Mường Bi

Những công đoạn chính chế tác nỏ ở Mường Bi là vậy, còn muốn biết cặn kẽ tận cùng những tuyệt kỹ công phu trong việc làm nỏ, chơi nỏ thì cần phải có thời gian chứ chốc lát chỉ là cưỡi ngựa xem hoa. Có dịp mời bạn đến chơi Mường Bi, chuyện trò với những con người hồn hậu nơi đây và biết đâu… nếu có duyên bạn lại học được tuyệt kỹ làm nỏ Mường thì sao!?

Bắn thử Nỏ